Valavisisi va huma ka Trust for Community Outreach and Education (TCOE) Fani Ncapayi na Boyce Tom swin’we na Mutshamaxitulu wa TCOE Phurofesa Lungisile Ntsebeza, va endle vulavisisi endhawini ya Mopane Farmers Association le Limpopo. Riendzo ra vona a ri ri xiphemu xa vulavisisi byo kambela mitokoto ya ku tirhisiwa ka misava hi varimi va le Mopane. Vulavusisi i xiphemu xa phurojekekulu hi ta ntirho wa TCOE swin’we na Inyanda National Land Movement. Kambe riendzo ri tlhele ri susumetiwa hi swiviko leswi vilerisaka malunghana ni mitlhontlho ya ku tirhisiwa ka misava ni ku tluriwa ka timfanelo ta vahumelerisi va van’wamapurasi lavatsongo etindhawini tin’wana le Limpopo. Lexi i xihloko xo rhanga eka ntlhandlamano wa swona hi ta leswi rhangeke swi xiyiwa hi valavisisi ni mavoneleo ya vona endzhaku ka ntirho wo endzela tindhawu.

Mzilela Co-operative le Limpopo, vatirhisani swin’we na Mopani’s Farmer’s Association, i xin’wana xa mintlawa ya ntirhisano lowu kongomisiwaka ni ku fambisiwa hi vavasati. Bindzuntirhisano leri ri katsa ntlawa wa makaya ya 14 lawa sweswi ma tirhisaka tihekitara ta 25 ta misava ku humelerisa swakudya. Xi simekiwe ro sungula hi 1987 hi Holobyekulu Phurofesa H.W.E Ntsanwisi wa ‘tikoxiya leri tiyimeleke’ le Gazankulu. Ntlawa wo sungula wa miti a wu katsa swirho swa 80 kasi xirho xin’wana ni xin’wana a xi averiwa puloto tanihi xiphemu xa xikimu xa vurimu. Bindzuntirhisano leri sweswi ri byala matamatisi, matsavu, ntsumbula ni makwembe. Ntshovelo wu xavisiwa emugangeni hi nxavo lowunene naswona i ndlela ya nkoka yo endla mali eka vavasati. Van’wana va swi kotile ku yisa vana va vona eka dyondzo ya le henhla hi ntshovelo wa kona. Bindzuntirhisano leri ri tlhela ri nyikela swakudya eka swikimu swin’wana swo phamela swikolo swakudya handle ka hakelo.
Hi 2021, ntlawa wa majaha wu tshinelele vavasati lava wu kombela ku va xiphemu xa xiyenge xa vona naswona a wu ta endla leswaku va bindzula swinene hi ku tirhisana swin’we. Hambileswi majaha lawa ma nga endlangiki ntwanano lowu tsariweke wa xikombelo xa wona, vavasati lava a va va teka va ri vo tshembeka.

Vavasati lava va vula leswaku ku nga ri khale swi ve erivaleni leswaku majaha lawa a ma lava ku va susa emisaveni yoleyo. Vavanuna lava va kale va pfala ni mphakelo wa mati ya vurimi, va cinca tiloko ta vuhlayiselo swin’we ni xikhiya xa le hekeni. Vavasati lava va vula leswaku vavanuna lava hi vomu va onhe pompo ni tirekere. Vavasati lava va lwile ni ku ala ku suka emisaveni yoleyo. Vavasati lava va xavise byanyi leswaku va kuma mali yo lunghisa tirekere ni ku cheleta.
Hambileswi vavasati va vikeke mhaka leyi endhuneni, ndhuna yi tsandzekile ku pfuna. Ematshan’weni yo pfuna, u yime ni majaha lawa – a vula leswaku vavasati lava se va kurile kutani va fanele ku nyizela majaha lawa. Mopane Farmer’s Association ni Ndzawulo ya Vurimi na vona va katsiwile emhakeni leyi ku ringeta ku pfuna vavasati lava. Kambe majaha lawa ma hambete ma tshikilela vavasati lava naswona a va kucetele van’wana emugangeni leswaku va va xungeta.

“A hi lavi ku twa nchumu swa majaha lawa, va fanele ku suka epurasini ra hina. Hi lava ku rima ni ku byala swibyariwa swa hina” ku vula un’wana wa vavasati lava loyi a kuleke wa bindzuntirhisano, loyi a kombeleke ku va a nga boxiwi hi vito.
Mhaka leyi hi ku kongoma i ku tluriwa ka swiletelo leswi boxiweke eka Ku Sirheleriwa Kokarhi Ka Timfanelo ta Misava Leyi Nga Hleriwangiki (Interim Protection of Informal Land Rights Act (IPILRA)) wa 1996. Nawu lowu wu sivela ku tekiwa ka swiboho hi ta misava leswi khumbaka vanhu lava sweswi va yi tirhisaka handle ka mpfumelelo wa vona. Nawu lowu wu tirha eka vanhu lava va nga ni malembe yo tlula ntlhanu va ri emisaveni yoleyo.

Mhaka leyi yi tlhelo yi kandziyisa mhaka ya ku avelana ntirhisomisava ni ku tsandzeka ka phurojeke ya xidemokrasi. Ku avanyisa ka le khoto ka Ingonyama Trust Land na Xolobeni ka pfuna hikuva ku boxa khwatsi leswaku vulawuri bya tihosi a hi vini va misava etindhawini ta mani na mani – vini va kona hi lava va yi tirhisaka. Ku avanyisa ka le Xolobeni ku tlhela ku kandziyisa leswaku vulawuri bya tihosi a byi fanelanga byi teka swiboho hi ta misava handle ka mpfumelelo wa muganga – emhakeni leyi i vavasati lava.

RITO RA MUTSARI: Hi nkarhi wa ku kandziyisiwa, bindzuntirhisano ri pfaleriwile ku nghena naswona vavasati lava a va swi koti ku fikelela misava